AZADİ CEMİYETİ
Milli mücadele başarıya ulaşınca verilen sözler bir yana bırakılarak Kürtlük faaliyetinde bulunan kişi ve kuruluşlar silinmeye başlamıştı. Ancak 1923’te merkezi Erzurum olmak üzere yeni bir örgüt 8. Kolordu bölgesinde kuruldu. “Azadi” adını taşıyan bu yeni cemiyetin çekirdeğini eski Hamidiye Alayları subayları ile Türk ordusunda bazı doğulu subaylar oluşturmaktaydı. 16
Azadi Cemiyeti’nin liderleri Cibran Aşireti ağalarından Halit Bey ile Bitlis beylerinden Yusuf Ziya Beydi. Halit Bey, Abdulhamid’in Hamidiye Ordusu için kurduğu aşiret mekteplerine devam etmişti. Bu yüzden aşiret liderlerinin çoğunda büyük saygı görüyordu. Düzenli orduda albaydı. Gördüğüm eğitimden dolayı diğer Kürt liderlerinden daha çok milliyetçiydi. Yusuf Ziya Bey ise Bitlis’te büyük nüfuzu olan biriydi. TBMM’ne Bitlis milletvekili seçilmişti. Böylece bolca seyahat edebiliyor ve şüphe uyandırmadan pek çok kişiyle temas kurabiliyordu. Cibranlı Halit Bey, Kürt Teali Cemiyeti başkanı Abdulkadir ve Bitlis mebusu olarak TBMM’de bulunan Ziya Beyle, Kürt meselesini Milletler Cemiyeti’ne götürmek istiyordu.
Cemiyet için hazırlıkları bir grup subay yaptı. Daha sonra bölgedeki nüfuslu şahıslar kazanılmaya çalışıldı. O sırada 1923 meclisi için seçimler olduğundan Ziya Bey, seçim kampanyası görüntüsü altında bu işi kolaylıkla yapıyordu. Bu arada Azadi Cemiyeti 1924 yılında ilk kongresini yaptı. Katılanlar arasında, Halit Bey’in akrabası olan Diyarbakır’ın doğusunda yaşayan Zaza Kürtleri arasında büyük nüfuz sahibi olduğu için davet edilen Şeyh Said’de vardı. Şeyh çekingen olanları Ankara hükümetinin politikasını şiddetle eleştirerek Kürt bağımsızlığı uğruna savaşmaları gerektiğine ikna etti. 17
Bu kongrede iki önemli karar alındı:
Birincisi; bölgedeki bütün aşiretlerin katılacağı bir isyan yapılacak ve bunu takiben bağımsızlık ilan edilecekti. İsyan çok titizlikle planlanacak ve herkes kendisinden beklenen şeyler konusunda tam bilgi almış olacaktı. Bu, uzun bir süre gerektirdiği için Mayıs 1925, isyan tarihi olarak belirlendi.
İkincisi; dış yardımın gerekli olduğu herkesçe kabul ediliyordu. Yardım yapması beklenen devletler arasında Suriye’deki Fransızlar, Irak’taki İngilizler ve Ruslar düşünülüyordu. Ancak bazı aşiret reisleri ve Hamidiye Alayındaki görev yapan subaylar Rusları düşman bildikleri ve kendilerini Türklere daha yakın hissettikleri için son ihtimali hesaba bile katmak istemiyorlardı. Yazılanlara göre, yine Şeyh Said bunları, Ermenilerle aynı kaderi paylaşmaktansa inanmayanlardan yardım almanın daha iyi olacağı şeklinde değerlendiriyordu. Gürcistan’a bir temsilci gönderildi. Sovyetler, Kürtlerin durumunu anladıklarını fakat yardım edecek durumda olmadıklarını bildirdiler. Daha sonra İngilizlerle temas kuruldu. İngiliz yardımının sağlanıp sağlanmadığı belirgin değildir. 18
İsyanı organize eden Azadi’nin teşkilatlanma ve dışarıdan destekleyicileri hakkında tutarlı bilgi olmamakla birlikte Azadi’nin en az 18 yerde teşkilatlandığı ve önde gelenlerinin çoğunluğunun ordu ve milli subayları olduğu bilinmektedir.
Azadi’deki bazı şahsiyetler
En çok bilinen Azadi liderleri arasında şunlar vardı: Cibranlı Halit Bey (Erzurum Merkez Şube Başkanı), Kör Hüseyin Paşa (Haydaran Milisleri Komutanı, Malazgirt Şube Başkanı), Yusuf Ziya Bey (Bitlis Şubesi Başkanı), Cemil Paşa ailesinden Ekrem Bey (Diyarbakır Şube Başkanı), Said Abdulkadir Efendi (İstanbul Şube Başkanı).19
Bu isyanın başlatılması halinde katılacakları kesin olan aşiret reisleri listesinde ise; Hacı Musa Bey (Mutki Aşireti Reisi ve bir zamanlar Temsilciler Meclisi üyesi), Garzanın Şeyh Selahaddin’i, Pınciran’ın Cemil Çetosu (Bitlisin batısındaki dağlık bölgede, Milan’dan İbrahim Paşa’nın oğlu Mahmut Bey, Şırnaklı Abdurrahman ve Süleyman Ağaların oğulları vardı. 20
[16] Uğur MUMCU, a.g.e, s.48
[17] Yaşar KALAFAT, Bir Ayaklanmanın Anatomisi; Şeyh Said, Ank.2003 s.107
[18] Yaşar KALAFAT, a.g.e, s.108
[19] Yaşar KALAFAT, a.g.e, s.108
[20] Faik BULUT, Devletin Gözüyle Kürt İsyanları, İst.1991 s.169